Archiwum

Parlamentaryzm polski – wczoraj i dziś

Podejmujemy temat unii lubelskiej jako zjawiska historycznego, a jednocześnie modelowego – szczególnie z punktu widzenia zasad demokracji. Historia unii zawartej w lipcu 1569 r. z inicjatywy króla i dzięki jego determinacji uczy nas, że bez silnego stanowiska władcy – dziś centralnych instytucji państwa – żadna poważna reforma ustrojowa nie może się wydarzyć. Uczy nas ta historia jednak także pokory wobec woli ludu, w tamtym przypadku rodów szlacheckich rozsianych po Wielkim Księstwie Litewskim. Zapisy unii trwały, a jednocześnie następowało rzeczywiste zbliżenie kulturowe i propaństwowe szlachty wszelkich ziem. Ścieranie się odśrodkowych sił z jednej strony i propaństwowych z drugiej nigdy się nie zakończyło, ale przecież to jednak Konstytucja 3 maja z 1791 r. stała się dla nas – współczesnych Polaków – wypełnieniem decyzji podjętej przez króla Zygmunta Augusta z 1569 r. Warto o tym pamiętać, czytając po raz kolejny Adama Mickiewicza i jego inwokację do „Pana Tadeusza”, zaczynającą się od słów „Litwo, Ojczyzno moja…”. To świadectwo miłości do jednej Polski, tej Polski, którą i dziś obdarzamy tym samym uczuciem. Dziedzictwo polskie, zachowując swą różnorodność stanowo-geograficzną i wyznaniową, pozostało trwałym spoiwem, synonimem naszej tkanki kulturowej, w której żyjemy i w której się komunikujemy, posługując się cytatami, obrazami, językiem i kulturowymi skojarzeniami. Dlaczego tak się stało? Pewnie dlatego, że I Rzeczpospolita nie była państwem opresyjnym, ale zbudowanym na fundamencie wolności, a zatem dobrowolności. 

Ten punkt widzenia zbliża nas do zrozumienia innej rocznicy, która także jest zbiorowym bohaterem niniejszego numeru „wSieci Historii”. Obchodzimy setną rocznicę traktatu wersalskiego, którego treść stanowiła kompromis między sprzecznymi racjami i interesami mocarstw. To najsłabsza jego cecha, która w konsekwencji 20 lat później przyniosła Europie zgubę. Jednocześnie jednak Wersal to porządek etyczno-polityczny, zaprzeczający wcześniejszym i późniejszym rozwiązaniom pokojowym, ogólnoświatowym. Ten porządek był oparty na idei samostanowienia narodowego, a zatem opowiedziano się zgodnie za uznaniem, że jednostka i rodzina ma prawo identyfikować swoje potrzeby w ramach wspólnoty wyższej, jaką jest Naród posiadający własne Państwo. Zarówno porządek wiedeński z 1815 r., jak i jałtański z lutego 1945 r. wykluczał jedne wybrane narody, by dać satysfakcję mocarstwom nierespektującym podstawowych praw człowieka. 

Jaki z tego wniosek? Ano demokracja i naród jako naturalna wspólnota to dwa fundamenty ustroju opartego na pozytywnym porządku etycznym. Narodem nie staje się jednak wspólnota, która tego związku nie chce ani nie czuje. To dobrowolnie przyjęty fundament. Polacy w 1919 r. chcieli żyć w wolnym i suwerennym państwie, czemu dali wyraz m.in. poprzez obecność silnej reprezentacji polskiej w Paryżu, gdzie ważyły się losy pokoju światowego. Wielokrotnie tę wolę udowadniali, walcząc w powstaniach – wielkopolskim, śląskich i sejneńskim, w wojnach z bolszewikami i Ukraińcami. Ofiara szła w parze z wizją państwa, o które walczono – sięgającego dziedzictwa i przykładu I Rzeczypospolitej.

Jan Żaryn