List tygodnia: Muzeum Historii Żydow Polskich

Jako Główny Historyk ekspozycji przygotowywanej w Muzeum Historii Żydow Polskich, jestem niezmiernie wdzięczny za wnikliwy artykuł Jarosława Sellina z dnia 28 sierpnia dotyczący znaczenia Muzeum i zadań jakie będzie ono pełnić na rzecz szerokiej publiczności polskiej i międzynarodowej (w szczególności żydowskiej) w prezentowaniu skomplikowanej i wielowarstwowej historii Żydow na ziemiach polskich. 

Nie jestem w stanie przedyskutować w tym miejscu czternastu punktów w/w artykułu, omawiających wagę poszczególnych wątków historycznych jako niezbędnych w narracji Wystawy Głównej MHŻP jestem jednak przekonany iż po udostępnieniu wystawy dla publiczności, p. Sellin będzie usatysfakcjonowany z rozwiązań dla poruszonych w artykule kwestii. Formuła listu nie jest optymalnym sposobem do opisania palety środków plastycznych i aranżacji przestrzeni wykorzystanych do budowania narracji historycznej i z gruntu skazuje na niepowodzenie wszelkiego rodzaju opisy narracji muzealnej.

Pozwolę sobie jednak przy okazji poczynić kilka uwag ogólnego rodzaju. W swoim artykule pan Sellin krytykuje Ambasadora Szewacha Weissa za stwierdzenie, że celem Muzeum powinno być przekonanie żydowskich zwiedzających iż stosunki polsko-żydowskie wprawdzie zazwyczaj układały się źle, ale często były też dobre ". Autor wolałby aby Muzeum pokazało, że "stosunki polsko-żydowskie zazwyczaj układały się dobrze, ale zdarzało się, że były też czasem złe".

W czasie konferencji na temat polsko-żydowskiej historii w Oksfordzie we wrześniu 1984 roku, powszechnie uznanej za prawdziwy przełom w badaniach polsko-żydowskiej przeszłości, historyk izraelski Ezra Mendelsohn wygłosił wykład pod prowokacyjnym tytułem: Niepodległa Polska: dobra czy zła dla Żydów;. Udowadniał wówczas, że żadna z tych opcji nie pomogła w zrozumieniu złożoności przeszłości polsko-żydowskiej, a historię Żydów na polskich ziemiach należy osadzić w szerszym polskim
kontekście.

Według mnie uporczywym grzechem zarówno polskiej, jak i żydowskiej historiografii (podobnie jak i innych narodów Europy Środkowo-Wschodniej) jest jej apologetyczny charakter oraz pragnienie ukazania rzeczy lepszymi niż były. Celem Wystawy Głównej jest uniknięcie apologetyki, polskiej czy żydowskiej i spojrzenie na wszystkie złożone i trudne aspekty polsko-żydowskiej przeszłości w sposób otwarty i samokrytyczny. Jesteśmy świadomi, że w pewnych sprawach nie będzie całkowitego porozumienia.

W wymowny sposób prof. Barbara Kirshenblatt-Gimblett, Dyrektor Programowy Wystawy, określa ją jako strefę komfortu w której dyskusja na kontrowersyjne tematy - konieczna dla kształtowania tolerancyjnego i pluralistycznego społeczeństwa - może być przeprowadzona w sposób otwarty i zakładający współuczestniczenie w tej dyskusji wszystkich stron.

Muzeum z pewnością uwypukli olbrzymią wagę tysiącletniej historii Żydów w Polsce a także w całej historii narodu żydowskiego i w rozwoju żydowskich tradycji religijnych. Nie było to bowiem do tej pory bynajmniej oczywiste, że Żydzi zamieszkujący tę część Europy odegrali tak wielką rolę względem całej wspólnoty Żydów na świecie. W ciągu dziewiętnastego wieku to terytorium dzisiejszych Niemiec były postrzegane jako modelowe dla skutecznej żydowskiej modernizacji. Wystawa Główna będzie pokazyawć
fenomeny, które przekształciły życie żydowskie ale które powstały na terenach polskich takie jak syjonizm, socjalizm żydowski, współczesna literatura hebrajska i w języku jidisz. Było ono też miejscem zamieszkania spolonizowanych Żydow, którzy dokonali istotnego wkładu do kultury polskiej i międzynarodowej.

Co więcej, podkreślając wspólny charakter Żydow zamieszkujących terytoria Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz pokazując różnice pomiędzy poszczególnymi jej częściami, próbowaliśmy pokazać w jaki sposób wpływ rozbiorów Rzeczpospolitej doprowadził do bardzo zróżnicowanego kierunku zmian pod pruską, austriacką i rosyjską władzą.

Złożona historia Żydów na ziemiach, które należały do Rzeczpospolitej stanowią przyczynek do historii żydowskiego życia i kultury na świecie i powinny być lepiej znane i rozumiane w Polsce, w żydowskiej diasporze, w Izraelu i w krajach Europy Wschodniej.

Jesteśmy w pełni świadomi niebezpieczeństwa czytania historii wstecz. Trudno jest opisać historię Żydów w Polsce bez świadomości niszczącego wpływu nacjonalizmu, nazizmu i komunizmu dwudziestego wieku na ich życie. Były to wpływy które, jak np. postawy szowinistyczne, przybyły się spoza terytorium Polski i uzyskały dobry grunt z uwagi na trudne warunki przed II wojną światową lub były rezultatem okupacji niemieckiej lub sowieckiej. Nie były one naturalną częścią relacji pomiędzy Polakami i
Żydami lub częścią relacji polsko-żydowskich głównie z uwagi na fakt, że te kategorie w istocie rzeczy są nieostre, gdyż całkiem spora grupa wewnątrz tej populacji uważa się zarówno za Polaków jak i Żydów.

Nazistowska próba anihilacji Żydów jak i stalinowskie wysiłki wykorzenienia tej kultury, ostatecznie nie powiodły się. W Polsce w Europie Wschodniej a także w innych krajach Żydzi są obecni wraz ze swoją bogatą kulturą, co jest źródłem inspiracji dla Żydów, jak i dla nie-Żydów. Pozostaje naszą nadzieją, że Muzeum przyczyni się do zachowania i kompetentnego docenienia historii dokonań Żydów tego regionu.

Leszek Kołakowski napisał;studiujemy historię nie po to, aby wiedzieć jak się zachować lub jak osiągnąć sukces, ale aby sie dowiedzieć kim jesteśmy. Taki też jest zasadniczy cel Wystawy Głównej i jak wnioskuję z artykułu - jest to kierunek jaki Pan Sellin również podziela. Żywię głęboką nadzieję że uda nam się to wspólnie osiągnąć.

Z wyrazami szacunku,

Antony Polonsky, MA, DPhil(Oxon), FRHistS, Doc. h.c. (Vars.)
Albert Abramson Professor of Holocaust Studies at the United States Holocaust
Memorial Museum and Brandeis University
Naczelny Historyk, Stała Wystawa, Muzeum Historii Żydow Polskich