O jakości demokracji

prof. Jan Żaryn, redaktor naczelny

Tematem miesiąca jest demokracja w polskiej tradycji, w polskiej współczesności – na tle kondycji Starego Kontynentu. Nasz dorobek demokratyczny to także spuścizna intelektualna, statuty i konstytucje pięknie wzbogacone ikonografią, pozostające w gestii Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. W konstytucji nihil novi z 1505 r. zapisano, że nie może bez zgody stanów – króla, senatu i sejmu – powstać jakiekolwiek prawo na szkodę ogółu. Uznano zatem, że dotychczasowy dorobek prawny służy dobru, bo jest oparty na poszanowaniu najważniejszych wartości: wolności i równości obywateli, prawie własności. Ten dorobek został wypracowany w dyskusji i w starciach między stanami: królem, senatem a szlachtą. Państwo przestawało być zatem domeną rodu monarszego, a zaczynało być własnością ogółu obywateli. Spisany za sprawą tegoż sejmu w wielu egzemplarzach statut Jana Łaskiego miał spełnić funkcję „Dziennika Ustaw”, dzięki któremu obywatel nabierał wiedzy i odpowiedzialności za wypracowany wspólnie z królem i senatem – jego urzędnikami – stan państwa. A zatem system
demokracji XVI-wiecznej Rzeczypospolitej wypracowano z aktywnym udziałem obywateli i dla obywateli. Swoje obowiązki wobec Ojczyzny utożsamiali oni z dobrem jednostki. To nie dobro jednostki było jednak nadrzędne, lecz właśnie państwa. Jego całości przyrzekano bronić do ostatniej kropli krwi. Gdy praktyka w ciągu kolejnych dziesięcioleci tegoż stulecia zaczęła odbiegać od zapisów konstytucji, pojawiło się pokolenie egzekucjonistów zdeterminowanych do uzyskania tego, aby władca szanował przyrzeczone niegdyś statuty i „ducha praw”. Presja i znajomość prawa zaowocowały podtrzymaniem przez szlachtę praworządności w państwie, kiedy zabrakło fundamentu monarchii – króla. Artykuły henrykowskie i pacta conventa dowodziły, iż szlachta udźwignęła Koronę władców Polski. Gdyby nie ruch egzekucyjny i podjęcie przez ostatniego Jagiellona programu szlacheckiego, nie wiadomo, jak by się potoczyły losy unii polsko- litewskiej oraz państwa prawa, opartego na podstawowej wartości – wolności obywatela wobec monarchy i jego urzędników żądnych bardziej władzy i posłuszeństwa niż służby wobec obowiązującego wszystkich (a więc i ich) prawa. Prawidłowe relacje między królem, urzędnikami a szlachtą zostały jednak naruszone, gdy wkradł się w ten system pewien fałsz: PR, propaganda, mówiąc językiem współczesnym. Symbolem doskonałego – zdaniem wielu historyków, znawców epoki – propagandzisty udającego rzecznika interesów ogółu, de facto odbierającego mu czujność i zdolność do kontroli władz, był już Jan Zamoyski, wielki kanclerz koronny, powoli (lecz skutecznie) z „trybuna ludu szlacheckiego” przeistaczający się w oligarchę.

Zanik myślenia Polaków w kategoriach odpowiedzialności za wspólne państwo to – rzecz jasna – był cel okupantów i zaborców. W efekcie ich działań spalono i ukradziono w ciągu ostatnich przeszło 200 lat ponad 90 proc. oryginalnych dokumentów świadczących o tym, że Polacy mają olbrzymi dorobek w budowaniu tożsamości europejskiej, kontynentu, na którym od wieków mieszkają narody zdolne do stworzenia nowoczesnego państwa. W tym naród polski.

Wydaje się, sądząc po dzisiejszym stanie państwa demokratycznego w tej samej części Europy (ale dotyczy to zapewne także zachodniej części kontynentu), że władze mają dużo więcej narzędzi niż kiedykolwiek, by woluntarystycznie rządzić społeczeństwami. Oto bowiem dzisiejsza demokracja nie polega na edukowaniu obywateli, by wzrastali w poczuciu odpowiedzialności za jakość prawa i jego przestrzeganie, ale raczej odwrotnie – by bezwiednie przekazywali swe kompetencje „oligarchom” (również na poziomie Unii Europejskiej). Ci zaś, zaniżając standardy zachowań publicznych, stają się „trybunami ludu” również staczającego się w dół, żyjącego bez odpowiedzialności za wspólnotę, bez woli poszukiwania w swoim życiu jakości. Nie zauważają przed przebudzeniem, że tracą wartość zasadniczą: własną wolność i wolność narodu niezdolnego już do samorządzenia się.


Do całego nakładu miesięcznika dodany jest w prezencie film pt.: "Tajemnica tajemnic".